Γράφει ο Θεολόγος - Εκκλησιαστικός Ιστορικός
- Νομικός κ. Ιωάννης Ελ. Σιδηράς
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ
ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΟΣΜΙΟΥ ΚΑΙ ΓΡΑΤΙΝΗΣ ΤΟΥ ΚΑΖΑ ΓΚΙΟΥΜΟΥΛΤΖΙΝΗΣ ΚΑΤΑ
ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΟΣ
· Έγγραφη Αναφορά - Έκθεση του Καθηγητού Γυμνασίου Αδριανουπόλεως Χ.
Σκαλισιάνου ενεργήσαντος επιθεώρηση στα Ελληνικά Σχολεία των οθωμανοκρατούμενων
περιοχών Δεδεαγάτς και Γκιουμουλτζίνης εν έτει 1907.
Η ιστορική και παλαίφατη Πατριαρχική Ιερά Μητρόπολη Μαρωνείας αν και αντιμετώπιζε διαχρονικώς οικονομικές δυσχέρειες, ωστόσο διέθετε κατά το μέτρον του δυνατού οργανωμένο κοινοτικό σύστημα και μετά τις ιδιαίτερα ευνοϊκές για τους υπόδουλους Ρωμιούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας μεταρρυθμίσεις των λεγομένων «Τανζιμάτ», με την έκδοση υπό της Υψηλής Πύλης των αυτοκρατορικών διαταγμάτων του «Χάττι Σερίφ του Γκιουλχανέ» (1839) και του «Χάττι Χουμαγιούν» (1856), καθώς και μετά την εν έτει 1862 εφαρμογή σε πλήρη ισχύ από την Υψηλή Πύλη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο των λεγομένων «Εθνικών ή Γενικών Κανονισμών», έχει να επιδείξει, παρά τις όποιες ελλείψεις, μία ραγδαία εξέλιξη και πρόοδο, πολύπλευρη ποιοτική βελτίωση και αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος αυτής, η οποία καταγράφεται και στις εκτός της πόλεως Γκιουμουλτζίνης (Κομοτηνής) ελληνορθόδοξες κοινότητες του Καζά Γκιουμουλτζίνης, μεταξύ των οποίων και οι δύο ιστορικές ενορίες του Κοσμίου (Κιουτσούκιοϊ) και της Γρατινής (Γριτζάν-Ισσάρ ή Γριτζάν-Ασσάρ).